शब्दसंपत्ती

इयत्ता - १० वी बोर्ड परीक्षेत या घटकावर ४ गुणांचा प्रश्न विचारला जातो.

१. शब्दसमूहासाठी एक शब्द

२. समानार्थी शब्द

३. विरुद्धार्थी शब्द

४. शब्दातील अक्षरापासून अर्थपूर्ण शब्द बनवणे

वरील घटकांवर १ -१ गुणांचे प्रश्न विचारले जातात.

१. शब्दसमूहासाठी एक शब्द

✓उंचावरून पडणारा पाण्याचा प्रवाह - धबधबा
✓ऐकायला येत नाही असा - - बहिरा
✓ऐकायला व बोलायला येत नाही असा - मूकबधीर
✓कथा सांगणारा - कथेकरी
✓कधीही जिंकला न जाणारा - अजिंक्य
✓कपडे धुण्याचे काम करणारा - धोबी
✓कपडे शिवण्याचे काम करणारा - शिंपी
✓कष्ट करून जगणारा - श्रमजीवी
✓कमी आयुष्य असणारा - अल्पायुषी
✓कर्तव्य तत्परतेने पार पडणारा - कर्तव्यदक्ष
✓कापड विणणारा - विणकर
✓कादंबरी लिहिणारा लेखक - कादंबरीकार
✓कविता करणारी - कवयित्री
✓किल्ल्याच्या सभोवतालची भिंत - तट
✓केवळ स्वतःचाच फायदा करू पाहणारा - स्वार्थी
✓केलेले उपकार जाणणारा - कृतज्ञ
✓केलेले उपकार विसरणारा - कृतघ्न
✓कैदी ठेवण्याची जागा - तुरुंग
✓कोणत्याही क्षेत्रात एकदम होणारा इष्ट बदल - क्रांती
✓खूप दानधर्म करणारा - दानशूर
✓खूप आयुष्य असणारा - दीर्घायुषी
✓खूप पाऊस पडणे - अतिवृष्टी

✓अनेक बाबींवर एकाच वेळी लक्ष ठेवणारा - अष्टावधानी
✓अनेक केळ्यांचा समूह - घड
✓अनेक गुरांचा समूह - कळप
✓अनेक फळांचा समूह - घोस
✓अनेक फुलांचा समूह - गुच्छ
✓अनेक माणसांचा समूह - जमाव
✓अंग चोरून काम करणारा - अंगचोर
✓अस्वलाचा खेळ करणारा - दरवेशी
✓ईश्वर आहे असे मानणारा - आस्तिक

✓लाज नाही असा - निर्लज्ज

✓लागत नाही असा - अथांग

✓वाद्य वाजवणारा - वादक

✓वाडवडिलांनी मिळवलेली - वडिलोपार्जित

✓विनामुल्य पाणी मिळण्याची जागा - पाणपोई

✓विमान चालवणारा - वैमानिक

✓व्याख्यान देणारा - व्याख्याता

✓शत्रूकडील बातमी काढणारा - हेर

✓शत्रूला सामील झालेला - फितूर

✓शेती करणारा - शेतकरी

✓शोध लावणारा - संशोधक

✓श्रमांवर जगणारा - श्रमजीवी

✓सतत काम करणारा - दिर्घोद्योगी

✓स्तुती गाणारा - भाट

✓सर्व इच्छा पूर्ण करणारा वृक्ष - कल्पवृक्ष

✓सर्व इच्छा पूर्ण करणारी गाय - कामधेनू

✓स्वर्गातील इंद्राची बाग - नंदनवन

✓स्वतः श्रम न करता खाणारा - ऐतखाऊ

✓स्वतःचा स्वार्थ न पाहणारा - निःस्वार्थी

✓संकटे हरणारा - विघ्नहर्ता

✓सूर्य उगवण्याची घटना - सूर्योदय

✓सूर्य मावळण्याची घटना - सूर्यास्त

✓सोन्याचांदीचे दागिने करणारा - सोनार

✓हत्तीला काबूत ठेवणारा - माहूत

✓हाताच्या बोटात घालायचं दागिना - अंगठी

✓हिमालयापासून कन्याकुमारीपार्यंत होडी ✓चालवणारा - नावाडी

✓दुसर्यावर अवलंबून असणारा - परावलंबी

✓दुसर्यावर उपकार करणारा - परोपकारी

दूरदर्शनवर, आकाशवाणीवर बातम्या सांगणारा - वृत्तनिवेदक

देशाची सेवा करणारा - देशसेवक

देवापुढे सतत जळणारा दिवा - नंदादीप

दोन किंवा अनेक नद्या एकत्र येतात ते ठिकाण - संगम

धान्य साठवण्याची जागा - कोठार

नदीची सुरवात होते ती जागा - उगम

नाटकांत किंवा चित्रपटांत काम करणारा - अभिनेता

नेहमी घरात बसून राहणारा - घरकोंबडा

पाऊस अजिबात न पडणे - अवर्षण

पायात चपला वा बूट न घालता चालणारा - अनवाणी

पायापासून डोक्यापर्यंत - आपादमस्तक

पालन करणारा - पालक

पायी चालणारा -

पादचारी

पुरामुळे नुकसान झालेला - पूरग्रस्त

पूर्वी कधी घडले नाही असे - अभूतपूर्व, अपूर्व

फुकट भोजन मिळण्याचे ठिकाण - सदावर्त, अन्नछत्र

बसगाड्या थांबण्याची जागा - बसस्थानक

बातमी आणून देणारा/देणारी - वार्ताहर

बोलता येत नाही असा - मुका

भाषण ऐकणारा - श्रोता

भाषण करणारा-वक्ता

माकडाचा खेळ करणारा - मदारी

मातीची भांडी करणारा - कुंभार

मृत्यूवर विजय मिळवणारा - - मृत्युंजय

रणांगणावर आलेले मरण - वीरमरण

रोग्यांची शुश्रुषा करणारी - परिचारिका

लग्नासाठी जमलेले लोक - वर्हाडी

लहानांपासून वृद्ध माणसांपर्यंत - आबालवृद्ध

लाकूडकाम दरणारा - सुतार

गुरे राखणारा - गुराखी

घरदार नष्ट झाले आहे असा - निर्वासित

घरापुढील मोकळी जागा - अंगण

घरे बांधणारा - गवंडी

चार रस्ते एकत्र येतात ती जागा - चौक

चांदण्या रात्रीचा पंधरवडा - शुक्लपक्ष

चित्रे काढणारा - चित्रकार

जमिनीवर राहणारे प्राणी - भूचर

जादूचे खेळ करून दाखवणारा - जादूगार

जे प्रत्यक्षात नाही ते आहे असे भासणे - आभास

जेथे वस्तू विकल्या जातात ती जागा - दुकान

ज्याचे वर्णन करणे शक्य नाही ते - अवर्णनीय

ज्याचे कधी विस्मरण होत नाही ते - अविस्मरणीय

ज्याला एकही शत्रू नाही असा - अजातशत्रू

ज्याला आईवडील नाहीत असा - अनाथ, पोरका

ज्याला मरण नाही असा - अमर

ज्याला कधी म्हातारपण येत नाही असा - वजर

ठरावीक काळाच्या अंतराने प्रकाशित होणारे - नियतकालिक

एकत्र येतात ती जागा - तिठा

झाडांची निगा राखणारा - माळी

तिथी (दिवस, वेळ) न ठरवता (अचानक) आलेला - अतिथी

दगडावर कोरलेले लेख - शिलालेख

दगडावर मूर्ती घडवणारा - शिल्पकार

दररोज प्रसिद्ध होणारे - दैनिक

दर आठवड्याने प्रसिद्ध होणारे - साप्ताहिक

दर पंधरवड्याने प्रसिद्ध होणारे - पाक्षिक

दर महिन्याला प्रसिद्ध होणारे - मासिक

दर तीन महिन्यांनी प्रसिद्ध होणारे - त्रैमासिक

दर सहा महिन्यांनी प्रसिद्ध होणारे - षण्मासिक

दर वर्षाला प्रसिद्ध होणारे - वार्षिक

दारावरील पहारेकरी - द्वारपाल, दरवान

दुष्काळात सापडलेले - दुष्काळग्रस्त

२. समानार्थी शब्द

उपवन = बगीचा

उदर = पोट
उदास = खिन्न
उत्कर्ष = भरभराट
उपद्रव = त्रास
उपेक्षा = हेळसांड
उठावाची = उठायची 
ऊर्जा = शक्ती
ॠण = कर्ज 
ॠतू = मोसम
ऋषी = तपस्वी, मुनी, साधू, तापस
एकजूट = एकी, ऐक्य
ऐश्वर्य = वैभव
ऐट = रुबाब, डौल 
कथा = गोष्ट, कहाणी, हकिकत 
कठीण = अवघड 
कविता = काव्य, पद्य 
करमणूक = मनोरंजन
कठोर = निर्दय
कनक = सोने
कटी = कंबर
कमळ = पंकज, अंबुज, नलिनी, अळत, पद्म, सरोज, अंभोज, अरविंद, राजीव, अब्ज
कपाळ = ललाट, भाल, कपोल, निढळ, अलिक
कष्ट = श्रम, मेहनत 
कंजूष = कृपण  
काम = कार्य, काज
काठ = किनारा, तीर, तट
काळ = समय, वेळ, अवधी 
कान = श्रवण
कावळा = काक, एकाक्ष, वायस
कालांतराने = दिसामासा
काष्ठ = लाकूड
कासव = कूर्म, कामट, कमठ, कच्छप, कच्छ 
किल्ला = गड, दुर्ग 
किमया = जादू 
कार्य = काम 
कार्यक्षम = कुशल, दक्ष, निपुण, हुशार
कारागृह = कैदखाना, तुरुंग
कीर्ती = प्रसिद्धी, लौकिक, ख्याती 
कुतूहल = उत्सुकता
कुटुंब = परिवार
कुशल = हुशार, तरबेज   
कुत्रा = श्वान  
कुटी = झोपडी
कुचंबणा = घुसमट
कृपण = कंजूष
कृश = हडकुळा
कोवळीक = कोमलता
कोठार = भांडार
कोळिष्टक = जळमट
खण = कप्पा  
खल = नीच, दुष्ट, दुर्जन
खडक = मोठा दगड, पाषाण
खटाटोप = प्रयत्न
खग = पक्षी, विहंग, व्दिज, अंडज, शकुन्त
खड्ग = तलवार
खरेपणा = न्यायनीती 
ख्याती = कीर्ती, प्रसिद्धी, लौकिक 
खात्री = विश्वास
खाली जाणे = अधोगती 
खाटा करणे = आंबवणे
खिडकी = गवाक्ष
खेडे = गाव, ग्राम  
खोड्या = चेष्टा, मस्करी 
गरज = आवश्यकता
गरवार = गर्भवती 
गवत = तृण
अनाथ = पोरका
अनर्थ = संकट
अपघात = दुर्घटना 
अपेक्षाभंग = हिरमोड
अभिवादन = नमस्कार, वंदन, प्रणाम 
अभिनंदन = गौरव
अभिमान = गर्व 
अभिनेता = नट
अरण्य = वन, जंगल, कानन, विपिन  
अवघड = कठीण
अवचित = एकदम
अवर्षण = दुष्काळ
अविरत = सतत, अखंड
अडचण = समस्या
अभ्यास = सराव, परिपाठ, व्यासंग  
अन्न = आहार, खाद्य 
अग्नी = आग, अनल, विस्तव, वन्ही, अंगार, पावक, हुताशन, शिखी
अना = आणि
अगणित = असंख्य, अमर्याद
अचल = शांत, स्थिर
अचंबा = आश्चर्य, नवल
अतिथी = पाहुणा  
अत्याचार = अन्याय
अपराध = गुन्हा, दोष
अपमान = मानभंग
अपाय = इजा 
अही = साप, भुजंग, सर्प, व्याळ, पन्नग, फनी
अश्रू = आसू 
अंबर = वस्त्र
अंधार = काळोख, तिमीर, तम
अमृत = पीयूष, सुधा
अहंकार = गर्व
अंक = आकडा
आई = माता, माय, जननी, माउली, जन्मदा, जन्मदात्री
आकाश = आभाळ, गगन, नभ, अंबर, आवकाश, अंतरीक्ष, व्योम, ख, अंतराळ, वियत, वितान 
आठवण = स्मरण, स्मृती, सय
आठवडा = सप्ताह 
आनंद = हर्ष, तोष, मोद, संतोष, प्रमोद, उल्हास, उद्धव
आजारी = पीडित, रोगी 
आयुष्य = जीवन, हयात
आतुरता = उत्सुकता  
आरोपी = गुन्हेगार, अपराधी 
आश्चर्य = नवल, अचंबा, विस्मय, अचरथ, आचोज 
आसन = बैठक
आदर = मान  
आवाज = ध्वनी, रव 
आवाजमां = आवाजात
आज्ञा = आदेश, हुकूम
आपुलकी = जवळीकता 
आपत्ती = संकट
आरसा = दर्पण, मुकुर, आदर्श 
आरंभ = सुरवात
आशा = इच्छा
आस = मनीषा
आसक्ती = लोभ
आळशी = कुजर, निरुद्योगी, ऐदी, आळसट
आशीर्वाद = शुभचिंतन
ओंजळभर = अंजूरभर
ओझे = वजन, भार 
ओढा = झरा, नाला 
ओळख = परिचय
औक्षण = ओवाळणे 
अंत = शेवट 
अंग = शरीर
अंघोळ = स्नान 
अंधार = काळोख, तिमिर
अंगण = आवार
अंगार = निखारा
अंतरिक्ष = अवकाश इलाज = उपाय
इशारा = सूचना
इंद्र = सुरेंद्र, नाकेश, वसाव, सहस्त्राक्ष, वज्रपाणी, देवेंद्र
इहलोक = मृत्युलोक
ईर्षा = चुरस
इच्छा = आकांक्षा, आस, मनीषा, स्पृहा, लिप्सा, अपेक्षा
ईश्वर = देव, ईश, निर्जर, परमेश्वर, अलक्ष, सूर, विभूध, अलख, प्रभू, त्रिदश  
उत्सव = समारंभ, सण, सोहळा
उक्ती = वचन 
उशीर = विलंब
गरुड = खगेंद्र, खगेश्वर, तार्क्ष्य, वैनतेय
गणपती = लंम्बोदर, गजानन, हेरंब, लक्षप्रद, निधी, धरणीधर, वक्रतुंड
गर्व = अहंकार 
गाय = धेनू, गोमाता
गाणे = गीत, गान 
गंमत = मौज, मजा
गंध = वास, दरवळ
ग्रंथ = पुस्तक  
गाव = ग्राम, खेडे
गाजावाजा झाला = कीर्ती पसरली
गुन्हा = अपराध
गुलामी = दास्य 
गोड = मधुर  
गोणी = पोते 
गोष्ट = कहाणी, कथा
गौरव = सन्मान  
ग्राहक = गिऱ्हाईक 
घर = सदन, गृह, निकेतन, आलय, भवन, निवास, धाम, घृह 
घरटे = खोपा
घागर = घडा, मडके  
घोडा = अश्व, हय, वारू, तुरंग, वाजी
घोयका = घोळका, जमाव
चव = रुची, गोडी
चरण = पाय, पाऊल
चरितार्थ = उदरनिर्वाह  
चक्र = चाक  
चऱ्हाट = दोरखंड
चाक = चक्र 
चंद्र = शशी, रजनीनाथ, इंदू , सुधाकर, निशानाथ, हिमांशू, शशांक, नक्षत्रेष, विधू, सोम
चांदणे = कौमुदी, चंद्रप्रकाश, चंद्रिका, ज्योत्स्ना
चिंता = काळजी
चिडीचूप = शांत
चिमुरडी = लहान 
चूक = दोष  
चेहरा = मुख 
चौकशी = विचारपूस 
छंद = नाद, आवड
छान = सुरेख, सुंदर 
छिद्र = भोक 
जग = दुनिया, विश्व
जत्रा = मेळा 
जन = लोक, जनता  
जमीन = भूमी, धरती, भुई 
जंगल = रान 
ज्यातात = जात्यात
जीव = प्राण
जीवन = आयुष्य, हयात 
जुलूम = अत्याचार, छळ, बळजोरी, अन्याय  
झाड = वृक्ष, तरू, पादप, द्रूप, गुल्म, अगम, विटप, शाखी
झोपडी = कुटीर, खोप 
झोप = निद्रा  
झोका = झुला 
झेंडा = ध्वज, निशाण
झुंझुरका = पहाटेस
टेकडी = हुकडी
ठग = चोर 
ठिकाण = स्थान 
डोके = मस्तक, शीर्ष, शीर 
डोळा = नेत्र, नयन, लोचन, चक्षु, अक्ष, आवळू, अंबक
डोया = डोळा
डोंगर = पर्वत, गिरी 
ढग = मेघ, जलद, पयोधर, अभ्र, अंबूद, निरद, पयोद, अब्द, घन 
ॠण = कर्ज 
तक्रार = गाऱ्हाणे 
तलाव = तडाग, सरोवर, कासार
तळे = तलाव, सरोवर, तडाग
त्वचा = कातडी
तारण = रक्षण
ताणीस्नी = ताणून
ताल = ठेका
तुरंग = कैदखाना, बंदिवास 
तुलना = साम्य 
तोंड = तुंड, वक्र, आनन, वदन, मुख
थट्टा = मस्करी, चेष्टा
थवा = समूह 
थोबाड = गालपट   
दगड = पाषाण, खडक 
दरवाजा = दार, कवाड
दाम = पैसा  
दृश्य = देखावा  
दृढता = मजबुती
दिवस = दिन, वार, वासर
दिवा = दीप, दीपक 
दूध = दुग्ध, पय, क्षिर
द्वेष = मत्सर, हेवा 
देव = ईश्वर, विधाता 
देह = तनु, तन, काया, वपू, शरीर
देश = राष्ट्र 
देखावा = दृश्य
देखत = बघत, पाहत
दार = दरवाजा 
दारिद्र्य = गरिबी 
दौलत = संपत्ती, धन  
धरती = भूमी, धरणी 
ध्वनी = आवाज, रव 
नदी = सरिता, तटिनी, तरंगिणी, जलवाहिनी  
नजर = दृष्टी
नवरा =भ्रतार, वल्लभ, पती, कांत, नाथ, दादला, धव, अम्बुला, कवेश
नक्कल = प्रतिकृती
नमस्कार = वंदन, नमन  
नातेवाईक = नातलग 
नाच = नृत्य 
निश्चय = निर्धार 
निर्धार = निश्चय 
निर्मळ = स्वच्छ
नियम = पद्धत 
निष्ठा = श्रद्धा 
नृत्य = नाच 
नोकर = सेवक
न्हौतं = नव्हते
परिश्रम = कष्ट, मेहनत   
पती = नवरा, वर 
पत्र = टपाल 
पहाट = उषा  
परीक्षा = कसोटी 
पर्वा = चिंता, काळजी 
पर्वत = डोंगर, गिरी, अचल, शैल, अद्री 
पक्षी = पाखरू, खग, विहंग, व्दिज, अंडज
पाडा = आदीवासींची १०-१५ घरांची वस्ती
प्रकाश = उजेड 
प्रवास = सफर, फेरफटका, पर्यटन
प्रवासी = वाटसरू, पांथस्थ, मार्गिक
प्रजा = लोक 
प्रत - नक्कल
पत्नी = बायको, अम्बुला, अस्तुरी, अर्धागी, भार्या, कांता, दारा, जाया, सहधर्मचारिणी
प्रदेश = प्रांत 
प्रवास = यात्रा    
प्राण = जीव 
पान = पत्र, पत्ता, पर्ण 
प्रासाद = वाडा 
पाखरू = पक्षी
पाऊल = पाय, चरण
पाऊलवाट = पायवाट
प्रार्थना = स्तवन 
प्रामाणिकपणा = इमानदारी
प्रारंभ = सुरुवात, आरंभ  
प्रेम = प्रीती, माया, जिव्हाळा
प्रोत्साहन = उत्तेजन
पोपट = राघू, शुक
पाऊस = वर्षा, पर्जन्य 
पाणी = जल, नीर, तोय, उदक, जीवन, सलिल, पय, अंबू, अंभ, वारी 
पिशवी = थैली 
पुस्तक = ग्रंथ
पुतळा = प्रतिमा, बाहुले
पुरातन = प्राचीन 
पुंजा = पूजन
पृथ्वी = धरणी, जमीन, वसुंधरा, वसुधा, धरा, भुमी, धरित्री, मही, अवनी, भू, क्षमा, उरबी, कुंभिनी, मेदिनी, विश्वंभरा, क्षिती  
फलक = फळा   
फांदी शाखा 
फूल = पुष्प, सुमन, कुसुम
बदल = फेरफार, कलाटणी 
बर्फ = हिम  
बहीण = भगिनी
बक्षीस = पारितोषिक, पुरस्कार 
बाग = बगीचा, उद्यान, वाटिका 
बासरी = पावा
बेत = योजना
बाळ = बालक 
बाप = पिता, वडील, जनक 
बादशाहा = सम्राट
बुद्धी = मती 
ब्रीद = बाणा   
भरवसा = विश्वास 
भरारी = झेप, उड्डाण 
भव्य = टोलेजंग
भुंगा = भ्रमर, भृंग, मिलिंद, मधुकर
भाट = स्तुतिपाठक 
भारती = भाषा, वैखरी
भांडण = तंटा  
भाळ = कपाळ 
भाऊ = बंधू, सहोदर, भ्राता
भेसळ = मिलावट
भेदभाव = फरक
भोजन = जेवण   
भोंग = खोपटे, झोपडी
मदत = साहाय्य 
ममता = माया, जिव्हाळा, वात्सल्य 
मन = चित्त, अंतःकरण
मजूर = कामगार 
महिना = मास
महिला = स्त्री, बाई, ललना 
मजूर = कामगार
मस्तक = डोके, शीर, माथा  
मानवता = माणुसकी 
मान = गळा  
माणूस = मानव
मंगल = पवित्र 
मंदिर = देऊळ, देवालय
मंदपणा = मंडपाच्या
मंडपामां = मंडपामध्ये
मार्ग = रस्ता, वाट
म्होरक्या = पुढारी, नेता 
मोहाची फुले = मोवा
मित्र = दोस्त, सोबती, सखा, सवंगडी
मिष्टान्न = गोडधोड
मुलगा = पुत्र, सुत, तनय, नंदन, तनुत 
मुलगी = कन्या, तनया, दुहिता, नंदिनी, आत्मजा  
मुद्रा = चेहरा, मुख, तोंड, वदन 
मुख = तोंड, चेहरा 
मुलुख = प्रदेश, प्रांत, परगणा 
मेहनत = कष्ट, श्रम, परिश्रम
मैत्री = दोस्ती
मौज = मजा, गंमत
यश = सफलता 
युक्ती = विचार, शक्कल 
युद्ध = लढाई, संग्राम, लढा, समर 
येतवरी = येईपर्यंत
योद्धा = लढवय्या 
रक्त = रुधिर 
रणांगण = रणभूमी, समरांगण 
र्हास = हानी    
राग = क्रोध, संताप, चीड 
राजा = नरेश, नृप, भूपाल, राणा, राया 
राष्ट्र = देश 
रांग = ओळ 
रात्र = निशा, रजनी, यामिनी
रान = वन, जंगल, अरण्य, कानन
रूप = सौंदर्य
रुबाब = ऐट, तोरा  
रेखीव = सुंदर, सुबक 
लग्न = विवाह, परिणय  
लाट = लहर 
लाज = शरम, 
लोभ = हाव
लोटके = मडके
वरचा = वद्राचा
वडील = पिता
वस्त्र = कपडा 
वद्रा = वर
वारा = वात, पवन, अनिल, मारुत, समीर, वायू 
वाट = मार्ग, रस्ता 
वाद्य = वाजप 
वातावरण = रागरंग
वेग = गती
वेळ = समय, प्रहर
वेळू = बांबू 
वेश = सोशाख
वेदना = यातना  
विश्रांती = विसावा, आराम
वितरण = वाटप, वाटणी 
विद्या = ज्ञान 
विनंती = विनवणी 
विरोध = प्रतिकार, विसंगती
विसावा = विश्रांती, आराम  
विश्व = जग, दुनिया  
वीज = विद्युर, सौदामिनी 
वृत्ती = स्वभाव 
वृद्ध = म्हातारा 
वैराण = ओसाड, भकास, उजाड 
वैरी = शत्रू, दुष्मन 
वैषम्य = विषाद 
व्यवसाय = धंदा 
व्याख्यान = भाषण  
शरीर = देह, तनू, काया, कुडी, अंग
शक्ती = सामर्थ्य, जोर, बळ 
शर्यत = स्पर्धा, होड, चुरस 
शहर = नगर
शंकर = चंद्रचूड  
श्वापद = जनावर 
शास्त्रज्ञ = वैज्ञानिक 
शाळा = विद्यालय 
शाळुंका = शिविलिंग
शेत = शिवार, वावर, क्षेत्र
शिवार = शेत, वावर 
शीण = थकवा 
शील = चारित्र्य
शीतल = थंड, गार 
शिक्षा = दंड, शासन  
श्रम = कष्ट, मेहनत  
सकाळ = प्रभात, उष:काल
सचोटी = खरेपणा 
सफाई = स्वच्छता 
सवलत = सूट 
सजा = शिक्षा 
सन्मान = आदर 
सांगत = म्हणत
संकट = आपत्ती
संधी = मोका
संत = सज्जन, साधू
संपत्ती = धन, दौलत, संपदा
सायंकाळ = संध्याकाळ 
सावली = छाया   
साथी = सोबती, मित्र, दोस्त, सखा 
स्तुती = प्रशंसा 
स्पर्धा = चुरस, शर्यत, होड, पैज
स्थान = ठिकाण, वास, ठाव  
स्त्री = बाई, महिला, ललना
संध्याकाळ = सायंकाळ, सांज 
स्फूर्ती = प्रेरणा 
स्वच्छता = झाडलोट
सुवास = सुगंध, परिमल, दरवळ 
सुंदर = सुरेख, रमणीय, मनोहर, छान 
सागर = समुद्र, सिंधू, रत्नाकर, जलधी, दर्या, अर्णव
सावली = छाया 
सामर्थ्य = शक्ती, बळ
साहित्य = लिखाण
सेवा = शुश्रूषा    
सिनेमा = चित्रपट, बोलपट 
सिंह = केसरी, मृगराज, वनराज
सीग = शीग
सुविधा = सोय 
सुगंध = सुवास, परिमळ, दरवळ
सूत = धागा, दोरा
सूर = स्वर  
सूर्य = रवी, भास्कर, दिनकर, सविता, मित्र, अरुण, भानू, आदित्य 
सोने = सुवर्ण, कांचन, हेम, कनक
सोहळा = समारंभ 
हद्द = सीमा, शीव
हत्ती = गज, पिलू, सारंग, कुंजर
हर्दमच्यावानी = नेहमीप्रमाणे
हल्ला = चढाई 
हळू चालणे = मंदगती
र्हायणं = राहिले
हकिकत = गोष्ट, कहाणी, कथा 
हात = हस्त, कर, बाहू 
हाक = साद 
हारीच = एकत्र
हित = कल्याण 
हिंमत = धैर्य 
हुकूमत = अधिकार 
हुरूप = उत्साह 
हुबेहूब = तंतोतंत
हुभा = उभा
हेका = हट्ट, आग्रह 
क्षमा = माफी

३. विरुद्धार्थी शब्द

स्तुती x निंदा

स्वस्त x महाग

स्वाधीन x पराधीन

स्वागत x निरोप 

स्वार्थ x परमार्थ

स्वार्थी x निःस्वार्थी

स्पष्ट x अस्पष्ट 

सावध x बेसावध

साहसी x भित्रा

सार्थ x व्यर्थ

साम्य x फरक

सान x थोर

सावकाश x पटकन

सार्वजनिक x खाजगी 

सानुली x मोठी

सामुदायिक x वैयक्तिक     

स्थिर x अस्थिर

सुप्रसिद्ध x कुप्रसिद्ध

सुरक्षित x असुरक्षित

सुख x दु:ख

सुटका x अटक

सुशिक्षित x अशिक्षित

सुगंध x दुर्गंध

सुंदर x कुरूप

सुदैवी x दुर्दैवी

सुरुवात x शेवट

घट्ट x सैल, पातळ

घाऊक x किरकोळ

चढ x उतार

चल x अचल, स्थिर

चढाई x माघार

चढणे x उतरणे

चवदार x बेचव

चपळ x सुस्त

चंचल x स्थिर

चांगले x वाईट

चूक x बरोबर

चोर x गोलीस

चिमुकला x थोरला

चिरंजीव x अल्पजीवी  

छोटी x मोठी

छोटेसे x मोठेसे

जड x हलके

जय x पराजय

जन्म x मृर्यू

जवळची x लांबची

जगणे x मरणे

जमा x खर्च 

जबाबदार x बेजबाबदार

जर x तर

जलद x हळू

जागणे x झोपणे

जास्त x कमी

जागरूक x निष्काळजी

जागृत x निद्रिस्त

जाणे x येणे

जिवंत x मृत

जिंकणे x हरणे

जीत x हार

जुने x नवे

जेवढा x तेवढा

जोश x कंटाळा

झोप x जाग

झोपडी x महाल

टंचाई x विपुलता

टिकाऊ x ठिसूळ

ठळक x पुसट

डावा x उजवा

डौलदार x बेढप 

तरुण x म्हातारा

तहान x भूक 

तुरळक x दाट

ताजे x शिळे

तारक x मारक

ताजी x शिळी

ताल x बेताल

तेजस्वी x निस्तेज

तेजी x मंदी

तीव्र x सौम्य

तीक्ष्ण x बोथट

तिरके x सरळ

तिरपा x सरळ

थंड x गरम

थंडी x उष्मा

थोर x लहान

थोरला x धाकटा

थोडे x जास्त

दया x राग 

दयाळू x जुलमी

दाट x विरळ

दीन x रात

दिवस x रात्र

दीर्घ x ऱ्हस्व

दुरित x सज्जन 

दुःख x सुख

दुष्काळ x सुकाळ

दुष्ट x सुष्ट

देशभक्त x देशद्रोही

देव x दानव, दैत्य

दृष्ट x सुष्ट   

दोषी x निर्दोषी, निर्दोष

द्वेष x प्रेम

धनवंत x निर्धन, कंगाल

धडधाकट x कमजोर

धर्म x अधर्म

धाडस x भित्रेपणा

धूसर x स्पष्ट

धिटाई x भित्रेपणा, भ्याडपणा

धीट x भित्रा

धूर्त x भोळा 

नफा x तोटा

नवे x जुने

नम्रता x उद्धटपणा

नाजूक x राठ 

निद्रा x जागृती

निर्मळ x मळकट

निमंत्रित x आगंतुक 

निंदा x स्तुती

निर्दयता x सहृदयता, सदयता

निर्बंध x मोकळीक

निर्जीव x सजीव

निराश x उत्साही

निःशस्त्र x शस्त्रधारी

निश्चित x अनिश्चित

निष्काम x सकाम 

निर्भय x भयभीत

नीती x अनीती

नीटनेटका x गबाळ्या

नोकर x मालक

नेहमी x क्वचित

नुकसान x फायदा

नेता x अनुयायी  

न्याय x अन्याय

पक्की x कच्ची

पडका x धडका

पराक्रमी x भित्रा

परका x स्वकीय

पहिला x शेवटचा

पलीकडे x अलीकडे

परवानगी x बंदी

प्रकाश x अंधार

प्रश्न x उत्तर

प्रामाणिकपणा x लबाडी

प्राचीन x अर्वाचीन

प्रेमळ x रागीट

प्रेम x द्वेष

प्रचंड x चिमुकला

प्रत्यक्ष x अप्रत्यक्ष

प्रतिकार x सहकार

प्रमाण x अप्रमाण

प्रगती x अधोगती 

पाप x पुण्य

पात्र x अप्रात्र

पायथा x शिखर

पांढरा x काळा

प्रारंभ x अंत

पुढची x मागची

पुष्कळ x थोडे

पूर्ण x अपूर्ण

पूर्व x पश्चिम

पौर्णिमा x अमावास्या

प्रिय x अप्रिय

अथ x इति       

अजर x जराग्रस्त       

अमर x मृत्य         

अधिक x उणे       

अलीकडे x पलीकडे    

अवघड x सोपे

अंत x प्रारंभ

अचल x चल

अचूक x चुकीचे

अडाणी x शहाणा

अटक x सुटका

अतिवृष्टी x अनावृष्टी

अती x अल्प

अर्थ x अनर्थ 

अनुकूल x प्रतिकूल

अभिमान x दुरभिमान

अरुंद x रुंद

अशक्य x शक्य 

अंधकार x प्रकाश

अस्त x प्रारंभ

अडचण x सोय

अपेक्षित x अनपेक्षित

अशक्त x सशक्त

अर्धवट x पूर्ण

अमूल्य x कवडीमोल

असतो x नसतो

अपेक्षाभंग x अपेक्षापूर्ती

अंथरूण x पांघरूण

अग्रज x अनुज

अनाथ x सनाथ

अतिवृष्ट x अनावृष्टी

अधोगती x प्रगती, उन्नती

अबोल x वाचाळ

अब्रू x बेअब्रू

अल्लड x पोक्त

अवखळ x गंभीर

अवजड x हलके

आरंभ x शेवट 

आठवण x विस्मरण

आशा x निराशा 

आता x नंतर        

आत x बाहेर

आनंद x दु:ख        

आला x गेला

आहे x नाही        

आळशी x उद्योगी

आकर्षण x अनाकर्षण

आकाश x पाताळ

आतुरता x उदासीनता 

ओबडधोबड x गुळगुळीत    

आदर्श x अनादर्श

आवडते x नावडते

आवश्यक x अनावश्यक

आज्ञा x अवज्ञा

आधी x नंतर

आघाडी x पिछाडी

आजादी x गुलामी

आशीर्वाद x शाप

आस्था x अनास्था

आदर x अनादर

आडवे x उभे

आयात x निर्यात

आंधळा x डोळस

ओला x सुका

ओली x सुकी

ओळख x अनोळख

इकडे x तिकडे

इथली x तिथली        

इष्ट x अनिष्ट

इमानी x बेइमानी

इच्छा x अनिच्छा

इलाज x नाइलाज 

इहलोक x परलोक

उघडे x बंद

उच x नीच

उजेड x काळोख

उदासवाणा x उल्हासित

उभे x आडवे

उमेद x मरगळ

उंच x बुटका

उच्च x नीच

उतरणे x चढणे

उत्तम x क्षुद्र

उत्कर्ष x अपकर्ष, अधोगती

उचित x अनुचित

उदघाटन x समारोप

उदास x प्रसन्न

उदार x अनुदार, कृपण

उधार x रोख

उधळ्या x कंजूष, काटकसरी 

उपकार x अपकार

उपदेश x बदसल्ला

उपयोगी x निरुपयोगी

उपाय x निरुपाय

उलट x सुलट   

ऊन x सावली

उगवणे x मावळणे

उशिरा x लवकर

उत्तेजन x विरोध

उत्साह x निरुत्साह

उद्धट x नम्र

उदार x कंजूष

उन्नती x अवनती     

एकदा x अनेकदा

ऐटदार x केविलवाणा

ऐच्छिक x अनैच्छिक, अपरिहार्य

कर्कश x संजुल

कडक x नरम

कळस x पाया

कच्चा x पक्का

कबूल x नाकबूल

कडू x गोड

कर्णमधुर x कर्णकटू

कठीण x सोपे

कल्याण x अकल्याण

कष्टाळू x कामचोर

कंटाळा x उत्साह 

काळा x पांढरा

काळोख x प्रकाश, उजेड

कायदेशीर x बेकायदेशीर

कौतुक x निंदा

क्रूर x दयाळू

कोरडा x ओला

कोवळा x जून, निबर

किमान x कमाल

कीव x राग 

कृतज्ञ x कृतघ्न

कृत्रिम x नैसर्गिक, स्वाभाविक

कृश x स्थूल

कृपा x अवकृपा 

कीर्ती x अपकीर्ती

खरे x खोटे

खंडन x मंडन

खात्री x शंका

खाली x वर

खादाड x मिताहारी

खुळा x शाहाणा

खूप x कमी 

खरेदी x विक्री

खोल x उथळ

गरम x थंड

गमन x आगमन

गढूळ x स्वच्छ

गंभीर x अवखळ, पोरकट

गद्य x पद्य

गाव x शहर

गारवा x उष्मा 

ग्राहक x विक्रेता

ग्रामीण x शहरी

ग्राह्य x त्याज्य

गुरु x शिष्य

गुण x अवगुण

गुप्त x उगड

गुळगुळीत x खरखरीत, खडबडीत

गुणी x अवगुणी

गुणगान x निदा

गोड x कडू

गोरा x काळा

गौण x मुख्य

फसवी x स्पष्ट  

फायदा x तोटा

फार x कमी

फुलणे x कोमेजणे

फुकट x विकत 

फिकट x गडद

बहुमान x अपमान

बरोबर x चूक 

बलाढ्य x कमजोर

बसणे x उठणे 

बंद x उघडा

बंधन x मुक्तता

बंडाळी x सुव्यवस्था

बाल x वृद्ध

बाहेर x आत

बिघात x दुरुस्ती 

बुद्धिमान x निर्बुद्ध

बुद्धिमान x ढ

बेसावध x सावध

बेसूर x सुरेल  

भडक x सौम्य

भरती x ओहोटी

भरभर x सावकाश

भले x बुरे

भक्कम x कमकुवत

भय x अभय

भयंकर x सौम्य

भयभीत x निर्भय

भव्य x चिमुकले

भसाडा x मंजुळ

भरती x आहोटी   

भान x बेभाम

भारतीय x अभारतीय

भाग्यवंत x दुर्भागी

भांडण x सलोखा

भिकारी x सावकार 

भूक x तहान

भूषण x दूषण

महान x क्षुद्र

मधुर x कडवट

महाल x झोपडी

मऊ x टणक 

मंद x प्रखर

मंजुळ x कर्कश

माता x पिता  

माथा x पायथा

माय x बाप

मालक x नोकर

मान x अपमान

माया x द्वेष

माघारा x सामोरा

मान्य x अमान्य 

म्हातारा x तरुण

मिटलेले x उघडलेले

मित्र x शत्रू

मैत्री x दुश्मनी

मोठा x लहान

मोकळे x बंदिस्त

मौन x बडबड

मृत्यू x जीवन

मृदू x कठीण

मुका x बोलका

मूर्ख x शहाणा 

यशस्वी x अयशस्वी

यश x अपयश 

याचक x दाता  

येईल x जाईल

योग्य x अयोग्य

रक्षक x मारक

रुडू x हसू

राग x लोभ

राजा x रंक 

रुचकर x बेचव

रूपवान x कुरूप

रेखीव x खडबडीत

रिकामे x भरलेले

रोड x सुदृढ

लहानपण x मोठेपण

लक्ष x दुलर्क्ष

लवकर x उशिरा

लबाड x भोळा

लबाडी x प्रामाणिकपणा

लय x प्रारंभ  

लक्ष x दुर्लक्ष

लाडके x नावडते

लांब x जवळ

लांबी x रुंदी

लेचापेचा x भक्कम

लोभी x निर्लोभी

वाकडे x सरळ

वापर x गैरवापर 

वृद्ध x तरुण

विचार x अविचार

विद्यार्थी x शिक्षक

विश्वास x अविश्वास

विलंब x त्वरा

विशेष x सामान्य

विद्वान x अडाणी

विष x अमृत

विरोध x पाठिंबा

विसरणे x आठवणे   

वेडा x शहाणा

वेगात x हळूहळू

व्यवस्थित x अव्यवस्थित 

शत्रू x मित्र

शहर x खेडे

शकून x अपशकून

शाप x वर

शंका x खात्री  

शेवट x सुरवात

श्वास x निःश्वास 

शिखर x पायथा

शिकारी x सावज

शिस्त x बेशिस्त 

शिक्षा x शाबाशकी

शीतल x उष्ण

शीत x अशीत

शक्य x अशक्य

शेंडा x बुडखा

शुद्ध x अशुद्ध

शूर x भित्रा   

श्रीमंत x गरीब

श्रेष्ठ x कनिष्ठ

सकाळ x संध्याकाळ

सज्जन x दुर्जन

सदाचार x दुराचार

सभ्य x असभ्य

सतर्क x बेसावध

सतेज x निस्तेज

समाधान x असमाधान

सरस x निरस

समान x असमान

समृद्धी x दारिद्र्य  

सत्य x असत्य

सरळ x वाकडा    

संवाद x विसंवाद

स्वच्छ x घाणेरडा

स्वतंत्र x परतंत्र

स्वस्थ x बेचैन

स्वहित x परमार्थ

स्वदेश x परदेश 

सुभाषित x कुभाषित  

सूर्योदय x सूर्यास्त

सोपे x कठीण

सोय x गैरसोय

सौजन्य x उद्धटपणा

सेवक x मालक

हळू x जलद

हसणे x रडणे

हलके x जड

हजर x गैरहजर

हसतमुख x रडततोंड 

हार x जीत

हिम्मत x भय

हिंसक x अहिंसक

हिरमुसलेला x उत्साही

हित x अहित 

हिशेबी x बेहिशेबी

हीन x दर्जेदार

हुशार x मठ्ठ

होकार x नकार

क्षमा x शिक्षा

ज्ञान x अज्ञान

४. शब्दातील अक्षरापासून अर्थपूर्ण शब्द बनवणे

✓अक्षरमोती - अक्षर, मोती , मोर, तीर, अक्ष

✓कुमारभारती - कुमार, मार, भारती, भार, तीर, रती

✓ जवळपास - जवळ, पास, वळ, पाव, पाज

✓वातावरण - तारण, वावर, वार, वरण, ताण, वाव

✓शब्दसंपत्ती - शब्द, संपत्ती, संप

✓ तुकाराम - राम, मरा, काम, मका